english español
«Η αναπνοή είναι η πρώτη αυτόνομη χειρονομία της ανθρώπινης ύπαρξης. Το να έρθεις στον κόσμο προϋποθέτει να εισπνέεις και να εκπνέεις μόνος σου».
Luce Irigaray[1].
«ΑΥΛΑΙΑ. 1. Αχνό φως στη σκηνή, που είναι γεμάτη με διάφορα σκουπίδια. Κρατήστε για περίπου πέντε δευτερόλεπτα. 2. Ανεπαίσθητο σύντομο κλάμα και αμέσως μετά εισπνοή και μικρή αύξηση του φωτός, που φτάνουν ταυτόχρονα στο μέγιστο σημείο για περίπου δέκα δευτερόλεπτα. Σιωπή και κρατήστε για περίπου πέντε δευτερόλεπτα. 3. Εκπνοή και μικρή μείωση του φωτός, που φτάνουν ταυτόχρονα στο πιο χαμηλό σημείο (φως όπως στο 1) σε περίπου δέκα δευτερόλεπτα και αμέσως κλάμα όπως και πριν. Σιωπή και κρατήστε για περίπου πέντε δευτερόλεπτα. ΑΥΛΑΙΑ»
Samuel Beckett[2]
Από την ημέρα της γέννησης ως την ημέρα του θανάτου, η αναπνοή σηματοδοτεί την αυτονομία της Ύπαρξής μας· μας κρατά στη ζωή και αρθρώνει τη σκέψη και τη δράση μας.
Μια και μόνο ανάσα μπορεί να εκφέρει την αγωνία, την ελπίδα, το πάθος, την απελπισία με τον πιο περιεκτικό τρόπο.
Αναπνοή, ένας τόσο λιτός και εύγλωττος τρόπος να μιλήσεις για τη ζωή.
Φέρνοντας τον θεατρικό μινιμαλισμό στα όριά του ο Samuel Beckett χρησιμοποίησε μία ανάσα και μόνο ως το μοναδικό περιεχόμενο του έργου του «Αναπνοή» (1969). Καθαρό νόημα απογυμνωμένο από κάθε είδους θεατρικότητα και παράδοση, πρόφαση και ηρωισμό.
Παρά την συντομία του θεατρικού έργου, που διαρκεί περίπου 25 δευτερόλεπτα, για τέσσερις δεκαετίες τώρα η «Αναπνοή» έχει υπάρξει θέμα συζήτησης και πηγή καλλιτεχνικής έμπνευσης. Εδώ θα δούμε πώς το πραγματεύτηκαν οι εικαστικοί καλλιτέχνες Damien Hirst, Adriano και Fernando Guimarães και ο Νίκος Ναυρίδης: έχοντας το ίδιο σημείο εκκίνησης, οι τέσσερις εικαστικοί καλλιτέχνες ακολουθούν διαφορετικά εκφραστικά και αισθητικά μονοπάτια, για να συγκλίνουν στις ιδέες που παρουσιάζονται, τη ζωή και το θάνατο εν γένει.
Το έργο του Beckett είναι σύντομο και ακριβές: λαμβάνει χώρα σε μια σκηνή βρωμισμένη με σκουπίδια· ξεκινάει με ένα κλάμα, που ακολουθείται από μια βαθιά εισπνοή και εκπνοή, ενώ την ίδια στιγμή ένα φως αυξομειώνεται ανάλογα· ένα δεύτερο κλάμα ακούγεται και το έργο τελειώνει[3].
Ισορροπώντας στη λεπτή γραμμή του μινιμαλισμού, ο Beckett κατορθώνει το ακατόρθωτο: δράση, πλοκή, λόγος συνοψίζονται σε μια ανάσα, φως, κλάμα.
Ένα δράμα χωρίς πράξεις, μια τραγωδία χωρίς λόγια.
Και όμως, ως ένα σημείο είμαστε μέσα στο πλαίσιο του Αριστοτελικού ορισμού της τραγωδίας, εφόσον η «Αναπνοή» είναι μια «μίμηση πράξης σημαντικής και ολοκληρωμένης [...] η οποία προκαλώντας τη συμπάθεια και το φόβο του θεατή τον λυτρώνει από παρόμοια ψυχικά συναισθήματα»[4]. Η σπουδαία και τέλεια πράξη εδώ είναι η ζωή, που παρουσιάζεται ολόκληρη: έρχεται με ένα κλάμα, εξελίσσεται ανάσα με την ανάσα, και τελειώνει με ένα ακόμα κλάμα. Τα αισθήματα των θεατών αναδεύονται καθώς θίγει πρωταρχικές ανθρώπινες αγωνίες: τη ζωή και το θάνατο.
Το φως που αυξομειώνεται υπογραμμίζει τη βασική πράξη, την ανάσα. Τα σκόρπια σκουπίδια μας θυμίζουν την θνητότητα του ανθρώπινου σώματος, που είναι καταδικασμένο στην παρακμή και το θάνατο, σαν ένα αντικείμενο που χρησιμοποιείται και πετιέται.
Damien Hirst "Breath" (click to see video on Youtube)
Η αναφορά στο παρακμάζον και πάσχον σώμα είναι παρούσα στην «Αναπνοή» του Damien Hirst (2000), όπου η σκηνή καλύπτεται με σκουπίδια νοσοκομείου. Όταν ο Hirst κλήθηκε να δραματοποιήσει το κείμενο ως μέρος του project "Beckett on film", στην αρχή του φάνηκε «απίστευτα ακριβές και αυστηρό», αλλά μετά τον συνεπήρε η «απίστευτη αίσθηση του χιούμορ» [5] του Beckett.
O Hirst δίνει μια πανοραμική άποψη ενός μη-τόπου· μια κάμερα μετεωρίζεται πάνω από αυτόν και κινείται σύμφωνα με τον ήχο της μίας και μοναδικής ανάσας. Το κλάμα λείπει· το μόνο που έχουμε είναι ο ήχος μιας βεβιασμένης εισπνοής και εκπνοής που μας εκτοξεύουν στους σωρούς απορριμμάτων νοσοκομείου που γεμίζουν τη σκηνή.
Η επιλογή του Hirst να χρησιμοποιήσει αυτό τον τύπο σκουπιδιών συνδέει το βίντεο με ένα σημαντικό κομμάτι του έργου του που επικεντρώνεται στη ζωή και το θάνατο: στο «Φαρμακείο» (1992) όλα τα φάρμακα ήταν τακτοποιημένα σχολαστικά· εδώ είναι χρησιμοποιημένα και πεταμένα. Στις δεξαμενές φορμόλης τα τεμαχισμένα ζώα άφηναν να φανούν οι λειτουργίες του σώματος, ενός σώματος νεκρού πια· εδώ η νύξη στις λειτουργίες του σώματος γίνεται μέσα από τον ήχο της αναπνοής που σηματοδοτεί το πέρασμα από τη ζωή στο θάνατο.
Adriano and Fernando Guimarães, Respiraçao + (performance)
Υπάρχει μια αναπάντεχη συγγένεια ανάμεσα στις δεξαμενές φορμόλης του Damien Hirst και την «Αναπνοή+» των Adriano και Fernando Guimarães (2007)[6]: η performance λαμβάνει χώρα σε δύο διάφανες δεξαμενές γεμάτες με νερό, όπου οι performer βουτάνε με τα ρούχα τους και προσπαθούν να κρατήσουν την αναπνοή τους. Εδώ αυτό που προβάλλεται δεν είναι τεμαχισμένα ζώα, αλλά ζωντανοί άνθρωποι, ακροβάτες στο σχοινί της ζωής και του θανάτου.
Είναι σαν κάποιο αόρατο χέρι να τους σπρώχνει μέσα στο νερό και να τους αναγκάζει να μείνουν κάτω από την επιφάνειά του, μέχρι να ξεμείνουν από ανάσα· μοιάζει με βασανιστήριο σε πολιτικούς κρατούμενους. Κάθε φορά που βγάζουν το κεφάλι τους έξω, και πάλι δεν μπορούν να αναπνεύσουν ελεύθερα, καθώς αρχίζουν να απαγγέλλουν επιστημονικά κείμενα για την αναπνοή [7] -ένα στοιχείο που επίσης φέρνει στο νου βίαιες μεθόδους ανάκρισης. Ο λόγος, το μόνο που λείπει από το κείμενο του Beckett, είναι παρών εδώ, μόνο που δεν είναι ποιητικός λόγος, αλλά ο ψυχρός λόγος της επιστήμης -μια ομολογία αποσπασμένη με τη βία.
Οι αδερφοί Guimarães, που αναζητούν συχνά έμπνευση στο θέμα της αναπνοής και στα έργα του Beckett, αναγνωρίζουν ότι το συγκεκριμένο έργο είναι «ένα εικαστικό έργο». Ο Adriano Guimarães θεωρεί ότι αναπαριστάται «η ζωή σε 35 δευτερόλεπτα, και αυτό που έχεις είναι σκουπίδια, οργανικά υλικά, πράγματα από τα οποία αποτελείται ο άνθρωπος»[8]. Τα σκουπίδια λοιπόν προβάλλονται σαν μια μεταφορά του ανθρώπινου σώματος, που έχει πεπερασμένο όριο ζωής και στη συνέχεια «πετιέται» -με παρόμοιο τρόπο που ο Hirst θεωρεί την ιατρική και τα φάρμακα ως αντανάκλαση του ανθρώπινου οργανισμού [9].
Nikos Navridis, Breath (click on image to view video on YouTube)
Προς μια κατεύθυνση πιο ποιητική, η «Αναπνοή» του Νίκου Ναυρίδη (Biennale Βενετίας, Κωνσταντινούπολη 2005) βρίσκεται στα όρια της ύλης και του άυλου. Ο χώρος της εγκατάστασης κατακλύζεται από προβολές βίντεο στο πάτωμα και στοιχειώνεται από έντονους ήχους αναπνοής. Οι προβολές παρουσιάζουν σκουπίδια να περνούν γρήγορα πάνω σκηνή, σαν φευγαλέα χρώματα που λεκιάζουν στιγμιαία κάθε επισκέπτη που περπατάει πάνω της. Τα σώματα των επισκεπτών γίνονται μια ζωντανή οθόνη προβολής, προσθέτοντας έτσι κάτι το σωματικό στο έργο. Η προσωρινή παρουσία των ανθρώπων σε αυτή τη σκηνή και η ακόλουθη απουσία τους υπενθυμίζουν την παροδικότητα της ζωής.
Οι άνθρωποι που περπατούν στην εγκατάσταση του Ναυρίδη έχουν τη δυνατότητα να γίνουν ηθοποιοί σε ένα σύντομο θεατρικό έργο που δεν έχει κείμενο ή πλοκή στο σενάριο. Έτσι, μπορούν ελεύθερα να αυτοσχεδιάσουν τις λέξεις και πράξεις τους, όπως κάνουν στην πραγματική ζωή. Στον πυρήνα της δημιουργίας του Ναυρίδη βρίσκεται «ο άνθρωπος και ο τρόπος που έρχεται αντιμέτωπος με τον κόσμο. Ο άνθρωπος ως μέτρο του κόσμου, η ανθρώπινη βιωμένη εμπειρία»[10].
«Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος»[11]· τα λόγια του Πρωταγόρα γίνονται η ουσία της «Αναπνοής» του Ναυρίδη. Και η κινητήριος δύναμη που της δίνει μορφή: η ατομική βούληση.
Η «Αναπνοή» του Beckett, παρά την αναπάντεχη και αινιγματική εκφραστική λιτότητα, έχει τη δύναμη να προκαλεί και να εμπνέει. Ο Νίκος Ναυρίδης, ο Damien Hirst, ο Adriano και ο Fernando Guimarães δεν ανεβάζουν απλά το θεατρικό έργο ούτε δημιουργούν d' après σ' ένα εικαστικό έργο· εκφέρουν καλλιτεχνικές και νοητικές προτάσεις που αναφέρονται στην παροδικότητα της ζωής, τη βία και τον πόνο που τη συνοδεύουν, και την προσωπική θέληση που τη μορφοποιεί.
Nikos Navridis, Breath Breath 2005 (based on S.Becket's play breath) | Video Installation, video projections synchronized in loop, sound | Duration : 35 seconds. Dimensions variable. | (First installed : 51st Venice Biennial, 'Always a Little Further', Arsenale, Venice, June 12-Nov 6, 2005, curator Rosa Martinez ). | Courtesy: Bernier/Eliades Gallery and the artist.
[1] Luce Irigaray, Between East and West, New York 2002, p.73.
[2] Samuel Beckett, Collected Shorter Plays, U.S.A. 1994, σσ.209-212. Δες υποσημείωση 3.
[3] Ολόκληρο το έργο έχει ως εξής: "CURTAIN. 1. Faint light on stage littered with miscellaneous rubbish. Hold about five seconds. 2. Faint brief cry and immediately inspiration and slow increase of light together reaching maximum together in about ten seconds. Silence and hold for about five seconds. 3. Expiration and slow decrease of light together reaching minimum together (light as in 1) in about ten seconds and immediately cry as before. Silence and hold about five seconds. CURTAIN". Στη συνέχεια ο συγγραφέας δίνει κάποιες επιπλέον πληροφορίες: "RUBBISH: No verticals, all scattered and lying. CRY: Instant of recorded vagitus. Important that two cries be identical, switching on and off strictly synchronized light and breath. BREATH: Amplified recording. MAXIMUM LIGHT: Not bright. If 0 = dark and 10 = bright, light should move from about 3 to 6 and back". Δες Samuel Beckett, Collected Shorter Plays, U.S.A. 1994, σσ.209-212.
[4] Ο Αριστοτέλης (Ποιητική - Poetics, VI, 1449b) ορίζει την τραγωδία ως εξής: "Ἐστὶν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδὼν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι' ἀπαγγελίας, δι' ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν".
[5] Δες http://www.beckettonfilm.com/plays/breath/synopsis.html Συμβουλεύτηκα το Website το Νοέμβριο του 2008.
[6] SAMOS, Adrienne (2008) "Desmontando a Beckett", Art & Co, No.1, Invierno 2008
[7] Juliana Monachesi, "Luz sem luz", Canal Contemporâneo, 21-6-2004 (http://www.canalcontemporaneo.art.br/quebra/archives/000133.html)
[8] Juliana Monachesi, "Hiper>Beckettianas", Canal Contemporâneo, 21-6-2004, (http://www.canalcontemporaneo.art.br/quebra/archives/000134.html)
[9] See for example, http://www.tate.org.uk/pharmacy/
[10] Παρασκευή Κατημερτζή, «Νίκος Ναυρίδης, Εισπνοές και εκπνοές τέχνης (και ζωής)», Τα Νέα, 16/3/2004, σ.Ρ19.
[11] Ο Πρωτοαγόρας τόνισε το ρόλο του υποκειμενικού στοιχείου και της σχετικότητας σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη γνώση· έλεγε ότι η αντίληψή μας είναι ο μόνος τρόπος να κατανοήσουμε τον κόσμο: "πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν" (Βλ. Πλάτωνος Θεαίτητος, 152a).
Οι φωτογραφίες από την εγκατάσταση του Νίκου Ναυρίδη και την performance των αδελφών Guimarães δημοσιεύονται με την ευγενική παραχώρηση των καλλιτεχνών