«Υπεροχή της εσωτερικής όρασης»1
english
Charles Thomson, Sir Nicholas Serota Makes an Acquisitions Decision (2)
Αν και στη σύγχρονη τέχνη του μεταμοντέρνου, ή όπως τελικά κατασταλάξει η σημερινή σύγχρονη τέχνη να λέγεται, η αντίληψη της ιστορίας της τέχνης και η δημιουργία νέων όρων πρόσληψής της, μέσα από όρους ρήξης, έχει αρχίσει να εξασθενεί, το μεταμοντέρνο εγκλωβισμένο σε μορφή μανιέρας και μάλιστα πολύ συχνά εμπορεύσιμης εμφανίζει ένα έλλειμμα γνώσης και προοπτικής που μας θέτει ανασφαλείς και μετέωρους μπροστά στο μέλλον.
Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της τέχνης με φόντο την οικονομική κρίση, είναι θολά και δυσδιάκριτα, και σίγουρα ενέχουν ταύτιση με χειρονομίες άρνησης, πρόκλησης, απόσυρσης, διάσπασης, μηδενισμού, αποξένωσης, δυσφορίας ή αποδέσμευσης από κανόνες, κίνησης έξω από κάθε κλισέ καταστάσεις, χωρίς να επιβάλλουν μια αναδρομή ή απαραίτητα έναν συγκρητισμό, απελευθέρωσης από τον «ενδοσκοπικό» μοντερνισμό του Donald Kuspit5 ή R. L. Jones, Jr.6. Η «προοδευτική άρνηση του νοήματος» του Adorno έγινε «γιγαντιαία διαδικασία απώλειας του νοήματος» του Jean Baudrillard και «πολλαπλότητα των μικρών αφηγήσεων που ανταγωνίζονται μεταξύ τους», του Lyotard και «αφ-ορισμός(de-definition) του Rosenberg για την τέχνη αλλά και την οντότητα του καλλιτέχνη»7 ή «αντικείμενο άρνησης» του Richard Wolin εκτός ταξινομήσεων.
Outside the Turner Prize, Tate Britain, 2005: Stuckists demonstrate against the purchase of Chris Ofili's The Upper Room. The cutout is Tate Chairman Paul Myners (3)
Όλη η δομή της ιστορία της τέχνης στο ταξίδι του χωροχρόνου, στηρίζεται σ΄ αυτό το μοντέλο παραδοχής-αμφισβήτησης –ανατροπής και εδώ έγκειται και ο ρόλος της τέχνης, η αμφισβήτηση και ανατροπή οποιουδήποτε προσπαθεί να γίνει δεδομένο, καθεστηκυία τάξη πραγμάτων, στερεότυπο. Ο δημιουργικά αποδομιστικός ρόλος της τέχνης, που επιφέρει με νέους πάντα τρόπους την ανατροπή, για να διατηρήσει αυτό που κρατά τον άνθρωπο ζωντανό, την αναζήτηση της ολοκλήρωσής του, την αναζήτηση της ουσίας που δεν έχει σπιλωθεί απ΄ το κατεστημένο, έχει οδηγήσει και σήμερα στη επανερμηνεία της μεταμοντέρνας τέχνης YBAs, Post-YBAs, Stuckism και Anti Stuckism "Post- Painterly Abstraction ή Painterly Abstraction κ.ο.κ..
Αν και είναι πολύ νωρίς και δεν υπάρχει η απαραίτητη χρονική απόσταση που μας επιτρέπει να διεισδύσουμε και να υπεισέρθουμε σε ερμηνείες στη ροή της πορείας της τέλους του εικοστού και του αιώνα που διανύουμε, αυτό που διακρίνουμε είναι μετατοπίσεις σε μια γεωπολιτισμική χαρτογράφηση, καθώς πάνω στο χάρτη τα πράγματα κινούνται συνεχώς, αναδύονται κέντρα και αγορές, σβήνονται μαύρες τρύπες και αποκτούν ύπαρξη στο πολιτισμικό στερέωμα, συμβαίνουν αναδιανομές, μετακινήσεις, αλλοιώσεις, ρήξεις, κενά, ασυνέχειες, αναμοχλεύσεις, επιστροφές που θα καταλήξουν κάπου με το πέρας του χρόνου αρκεί να το προσεγγίζουμε με κριτική ματιά.
Όλα συνοψίζονται τελικά στο δυσδιάκριτο και με τον όρο «indiscernibilia» μήπως συμβολοποιούμε την εντροπία, ή το χεγκελιανό τέλος μιας εποχής και της ιστορίας της τέχνης;8 Ή απλά με μια στροφή σε αυτό που ο Beckett ονομάζει υπεροχή της εσωτερικής όρασης9 και ο Auguste Rodin το διατυπώνει ως: «η τέχνη δεν αρχίζει παρά με την εσωτερική αλήθεια»10 καταφέρουμε να βρούμε την άκρη του μίτου;
Με αφορμή την οικονομική κρίση κάποια πράγματα επαναξιολογούνται. Η pop μεταμοντέρνα εποχή, με την συνδρομή των media, έχοντας την δυνατότητα να δημιουργήσει art idols, που από την απαρχή της φοιτητικής τους πορείας είχαν πραγματοποιήσει περισσότερες εκθέσεις στη σύντομη καριέρα τους από άλλους πολύ καλύτερους ζωγράφους που τους είχε αποκλείσει, ίσως τώρα τους δώσει την ευκαιρία να πάρουν την θέση που τους αναλογεί στο εικαστικό στερέωμα.
Αισιόδοξα, ίσως η οικονομική στενότητα να παίξει ρυθμιστικό ρόλο απαλλαγής από την φαυλοκρατία αυτή και στην επαναφορά της ποιότητας που καταστρατηγούσε η μεταμοντερνιστική ενόρμηση αλλά και η αδηφαγία του αγοραστικού κοινού. Ίσως κλονίσει την επάρκεια του star system και επαναφέρει την πραγματική αξία του έργου τέχνης. Ίσως έτσι αποφευχθεί η ταύτιση της αξίας-ποιότητας του έργου με την αγοραστική του αξία. Ίσως αυτό αποτελούσε αφορμή, εναρκτήριο σημείο αμφισβήτησης των προηγούμενων επιλογών της πλουτοκρατίας και των διαχειριστών δομημένων ομολόγων που επιθυμούν να επενδύσουν στην τέχνη.
Tesco Value Tomato Soup, Banksy (4)
Ίσως, η εκτίμηση των αξιόλογων για συλλογές καλλιτεχνών δεν καθοριζόταν από τα ποσοστά των art ντίλερ και την αμάθεια και ανυπαρξία παιδείας των συλλεκτών που εντοπίζεται στον φόβο τους για ρίσκο σε ένα πρωτοεμφανιζόμενο καλλιτέχνη. Ίσως μια οικονομική κρίση οδηγήσει σε επαναπροσδιορίσεις και μέσω της προσπάθειας ανασυγκρότησης δυνάμεων, να επέλθουν συνειδητοποιήσεις και ωριμότητα στον τρόπο παραγωγής, θέασης, υποδοχής, προώθησης, οργάνωσης διοίκησης, διαχείρισης, συνεργασίας, ισότητας και όχι διακρίσεις δημοσιοσχετίστικου δικτυώματος, σβήνοντας την πίκρα του ευτελούς και της σιωπηλής αποδοχής του ανέφικτου και της ουτοπίας.
Επαναπροσέγγιση του πολιτιστικού προϊόντος που η κοινωνία της παράστασης και του θεάματος αναδεικνύει ή καταβροχθίζει βουλιμικά ανάλογα με οικονομικές και εμπορευματικές προσταγές. Συμβαίνει μεταφορικά αυτό που ο Αξελός αναφέρει για το θέατρο και τον κινηματογράφο: «θεατρικότητα και αντιθεατρικότητα» -ως θεωρητικά μεταμοντέρνα συμφραζόμενα,- «[…]κινούνται αναμφίβολα πάνω σε μία προβληματική σκηνή.[…] παρά την παραγωγή ορισμένων σημαντικών έργων,[…]κυριαρχεί η φθηνή βιομηχανία ατομικών και μαζικών φαντασιώσεων που την καθιστά κενή περιεχομένου και υπερπλήρη ατομικών και συλλογικών ψυχολογικών και κοινωνιολογικών κοινοτοπιών.»11
Το λυπηρό είναι όπως σημειώνει και ο Rosenberg, ότι αυτές οι προσπάθειες εμπορευματοποίησης της τέχνης, οι πολιτιστικές βιομηχανίες και οι πολιτισμικές στρατηγικές, μέσα σε ένα πλαίσιο προώθησης, διάθεσης και διάχυσης του πολιτισμικού προϊόντος, αποτελούν προσπάθειες εμπορευματοποίησης της αυθεντικής εμπειρίας, μέσω των τεχνικών της ψυχολογικής χειραγώγησης που διαθέτει η μάζα των παραγωγών των μέσων ενημέρωσης.12 Απορροφούν και ακρωτηριάζουν την πρωτοπορία και το ιδεολογικό πλαίσιο που θα παρήγαγε η αέναη αυτή αναζήτησης της ουσίας του Είναι και του Λόγου, του πραγματικού ζητούμενου της τέχνης, όχι της εμπορευματοποιημένης, αλλά αυτής της εσωτερικής αρχέγονης ανάγκης του ανθρώπου.
Κάθε ιστορική περίοδος παράγει και διαμορφώνει αξίες και αυτό είναι προς συμφέρον μας να το κατανοήσουμε. Η παρατήρηση του έργου τέχνης, ο σχολιασμός του, η αντίληψη αυτής ακριβώς της ενάρθρωσης ενέχει αξίες όταν το έργο τέχνης αναφέρεται στη πραγματικότητα και όχι την επικύρωσή της, και ελέγχει και όχι απλά ενέχει το οικονομικό, κοινωνικό, ιδεολογικό, πολιτικό, πολιτισμικό συγκείμενο, μέσα από το οποίο γεννήθηκε και υπάρχει.
Ποιες οι προθεσιακές, αναπαραστατικές ή μη, σημειωτικές, συμβολικές, εκφραστικές ποιότητες του σύγχρονου έργου; Πού οδηγούν τελικά, οι συνεχείς εννοιολογικές αλλαγές στις πρακτικές, στην ερμηνευτικό-κριτική-επεξηγηματική θέαση και υποδοχή του έργου τέχνης, στην κριτική ερμηνεία και πολιτιστική ιστορία, τη φιλοσοφία, την αισθητική; Οι αλλαγές σ΄ αυτά τα σημεία σηματοδοτούν μια επικείμενη μετατροπή στον εννοιολογικό προσανατολισμό μας για την αρχή της επόμενης χιλιετίας. Είναι πολύ νωρίς να προσδιορίσουμε πόσο ρηχές ή πόσο ριζικές αυτές θα είναι. Συνιστούν όμως το σημαντικότερο: ίσως, μια μόνιμη παραβίαση της κυρίαρχης φιλοσοφίας του πρώτου μισού του αιώνα.13
Πώς όμως στο πλαίσιο αυτής της avant guard τέχνης χρησιμοποιείται το σοκ, ο εκχυδαϊσμός και η καταστρατήγηση αξιών και ηθικών στο όνομα της ελευθερίας έκφρασης, στο πλαίσιο ενός ρεαλισμού-χειρισμού της πραγματικότητας με κοινωνικοπολιτικοπολιτιστικές πρακτικές υπό της προσταγές της αγοράς και του προωθητικού της συστήματος; Προβοκατόρικα, προκλητικά στις αισθήσεις, στην ηθική με πρόφαση να σοκάρουν το σύστημα, στο άλλοθι της ελευθερίας αυτής δημιουργούν συνήθως συντηρητικά και εννοιολογικά παρωχημένα έργα, βανδαλίζοντας τον πραγματικό προβληματισμό της σύγχρονης σκέψης για την τέχνη, σε μια εποχή που ο μεταπολιτικός κυνισμός και η συναινετική λογική επιδρούν καταλυτικά στο πεδίο της κουλτούρας.
Οι καλλιτέχνες του συγκεκριμένου project μέσα από το εναπόθεμα της ωριμότητάς τους, στα έργα-απόσταγμα της εμπειρίας τους, προτείνουν την ανάγκη αναπροσδιορισμού-αναπροσανατολισμού με μία νέα ματιά μέσω της κοινής εμπειρίας, ώστε να διασωθεί το ουσιώδες στην τέχνη χωρίς φορμαλιστικές, περιοριστικές αντιλήψεις θεώρησης παραγωγής, υποδοχής και ερμηνείας. Προτείνουν την παραγωγή έναντι της αναπαραγωγής, την υγιή αντίδραση και πρόκληση για την έξοδο-ESCAPE από την αποστείρωση, την αποχαύνωση και την αδράνεια.
Η μεταμοντέρνα τέχνη μετά το πέρας μιας μετακαπιταλιστικής, μετασοσιαλιστικής, μετακομμουνιστικής κοινωνίας ακόμη πονάει. Με τον συνδυασμό της αδηφάγου καλλιτεχνικής φιλόδοξης επιδίωξης αποδοχής και ανάδειξης άρα και οικονομικής ανταπόδοσης, με φαινόμενα του τύπου pornomiseria14 και καταχρηστικές ευκαιριακές καλλιτεχνικές πρακτικές, που επιβάλουν πολιτιστικές πολιτικές, η αγορά της τέχνης διαμορφώνει την παραγωγή καλλιτεχνικού έργου περισσότερο από όσο θα έπρεπε, χειραγωγώντας την υποδοχή και ερμηνεία.
Όμως αν και μια οικονομική κρίση μπορεί να επηρεάσει τόσο έντονα την αγορά της τέχνης, την ίδια την τέχνη αισιόδοξα μπορεί να την οδηγήσει σε διέξοδο μέσα από μια υγιή «εσωτερική εξωστρέφεια», που συνοψίζεται σ΄ αυτό που ο Κ. Αξελός υπογραμμίζει: «Η Τέχνη δεν είναι, δεν υπάρχει ως στοιχείο μιας συνεχούς παρουσίας και αναπαράστασης. Δεν αποτελεί γεγονός το οποίο είναι, υπάρχει αλλά ξετυλίγεται στο χωροχρόνο με ιδιάζοντα τρόπο, στον δικό της κόσμο που μας κάνει διαθέσιμους για τον κόσμο […] απαιτώντας να ξεπεράσουμε το δικό μας κλείσιμο.»15 Γιατί όπως ο Καστοριάδης, αναφέρει: «…ζούμε στο χείλος μιας διπλής αβύσσου. Από τη μια μεριά είναι η άβυσσος που υπάρχει εντός μας, η άβυσσος που είμαστε εμείς οι ίδιοι, και από την άλλη είναι το χάος που ενεδρεύει πίσω από τα εύθραυστα φαινόμενα, πίσω από τον οργανωμένο κόσμο στον οποίο ζούμε».16
Η σύγχρονη τέχνη, μέσα στη δίνη της φαυλότητας των πολιτικοοικονομικών συμφερόντων και της πλουτοκρατίας, αδυνατεί να διατηρήσει μια ουσιαστική σχέση τόσο με τη μνήμη του παρελθόντος όσο και με το όραμα για το μέλλον. Ίσως αυτό επιτευχθεί τόσο σε ατομικό όσο σε συλλογικό επίπεδο, όταν μια ριζική μεταβολή των αξιών ανασυνθέσει την κοινωνική, ψυχική και νοητική δομή του προσώπου, οξύνει την εσωτερική του όραση αναδεικνύοντας την υπεροχή της και υπενθυμίζοντας τη θέση του Rainer Maria Rilke: «…από τη δημιουργία κρατιέται η γενιά εκείνων που δεν ζουν ακόμη και περιμένουν την εποχή τους…»17 αρκεί εμείς να είμαστε «…διαθέσιμοι σ΄ αυτό που επέρχεται…»18
Μια οικονομική κρίση λοιπόν που να μας υπενθυμίσει ότι «Μάλλον έτσι ήταν πάντοτε. Μάλλον υπήρχε εξαρχής μεγάλη απόσταση μεταξύ κάποιας εποχής και της μεγάλης τέχνης που γεννιόταν σε αυτήν. Μάλλον τα έργα τέχνης ήταν πάντοτε εξίσου μοναχικά όπως και σήμερα μάλλον η δόξα δεν ήταν παρά η προσωποποίηση όλων των παρεξηγήσεων που συγκεντρώνονταν γύρω από ένα καινούριο όνομα. Δεν υπάρχει λόγος να θεωρήσουμε ότι κάποτε η κατάσταση ήταν διαφορετική. Αφού η διαφορά των έργων τέχνης από όλα τα άλλα αντικείμενα έγκειται στην μελλοντική τους φύση, τα έργα τέχνης είναι τα πράγματα που ακόμα περιμένουν την εποχή τους να έρθει…»19
1. Samuel Beckett, Le monde et le pantalon, 1989, Les Editions de Minuit, μτφ. Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Έψιλον, 2005, σελ.33
2. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8d/Charles Thomson. Sir Nicholas Serota Makes an Acquisitions Decision.jpg
3. http://en.wikipedia.org/wiki/File:2005,Stuckist Turner demo (2).jpg
4. www.woostercollective.com/images2/banksymus4.jpg
5. Donald Kuspit, The New Subjectivism: Art in the 1980s, Umi Research Press,1988,σελ.82
6. R. L. Jones, Jr. “Modern and Postmodern: Questioning Contemporary Pedagogy in the Visual Arts,” In J. Hutchins & M. Suggs (eds.). Art Education: Content and Practices in a Postmodern Era,1997, pp.91-102
7. Harold Rosenberg, The de-definition of Art, University of Chicago Press, 1983
8. Arthur Danto, After the End of the Art:Contremporary Art and the Pale of History, Princeton 1997
9. Samuel Beckett, Le monde et le pantalon, 1989, Les Editions de Minuit, μτφ. Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Έψιλον, 2005, σελ.33
10. Auguste Rodin, Testament,μτφ.Αλέξανδρος Αδαμόπουλος, εκδ. Άγρα, σελ,15
11. Κώστας Αξελός, Το άνοιγμα στο επερχόμενο και το αίνιγμα της τέχνης, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2009, σελ.41-42
12. Harold Rosenberg, Discovering the Present , "The Herd of Independent Minds, University of Chicago Press 1973, ISBN 0-226-72680-0 , pp15-16.
13. Joseph MARGOLIS, Radical Changes in Aesthetics, , Interpretation Radical But Not Unruly: The New Puzzle of the Arts and History (University of California Press, 1995)
14. http://www.youtube.com/watch?v=P5VMVT5ZqeM «pornomiseria» από μια ομάδα κινηματογραφιστών στην Κολομβία, τους Louis Ospina και Carlos Mayolo. Η κριτική τους αποσκοπούσε στην αποκάλυψη της ηδονοβλεπτικής και φετιχιστικής χροιάς του ενδιαφέροντος των ευρωπαίων καταναλωτών αλλά, κυρίως, στην έλλειψη εμβρίθειας από τους δημιουργούς, σε σχέση με τα θέματα που παρουσίαζαν, και τον οπορτουνισμό τους μέσω της εκμετάλλευσης και εμπορευματοποίησης των κοινωνικών προβλημάτων.
15. Κώστας Αξελός, Το άνοιγμα στο επερχόμενο και το αίνιγμα της τέχνης, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2009, σελ.31
16. Καστοριάδης Κορνήλιος εκδ. Ύψιλον, 2008
17. Rainer Maria Rilke, Von Kunst und Leben Schriften, «Περί Τέχνης» , 1898, μτφ. Ιωάννα Παρασκελίδη, εκδ. Πρίντα, 2010, σελ. 84
18. Κώστας Αξελός, Το άνοιγμα στο επερχόμενο και το αίνιγμα της τέχνης, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2009, σελ.44
19. Rainer Maria Rilke, Von Kunst und Leben Schriften, «Έργα Τέχνης», 1902, μτφ. Ιωάννα Παρασκελίδη, εκδ. Πρίντα, 2010, σελ. 109