Η οσφρητική διάσταση της σύγχρονης τέχνης | ΕΥΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

Body:

english

Οι οσμές δεν μπορούν να συγκρατηθούν εύκολα, διαφεύγουν, διασχίζουν σύνορα, ενσωματώνουν διάφορες οντότητες δημιουργώντας οσφρητικά σύνολα. Ένα τέτοιο αισθητηριακό πρότυπο έρχεται σε αντίθεση με τη δική μας σύγχρονη, γραμμική θεώρηση του κόσμου, η οποία δίνει έμφαση στην ιδιωτική ζωή, τους διακριτούς διαχωρισμούς και τις επιφανειακές αλληλεπιδράσεις ^¹.

Μπορεί η τέχνη άραγε να ενεργοποιήσει την όσφρηση των θεατών; Και με τη σειρά της η οσμή, είναι δυνατόν να λειτουργήσει ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης και δημιουργίας; Τα παραδείγματα σύγχρονων καλλιτεχνών που με επιμονή τείνουν να ερεθίζουν τη μύτη μας αποδεικνύουν πως στην τέχνη πάντα υπάρχει πεδίο για πειραματισμούς και διευρύνσεις.

Η όσφρηση είναι παρούσα στην καθημερινή ζωή ακόμη και όταν δεν είναι δυνατόν να την αντιληφθούμε. Η επαφή ενός νεογέννητου με τον έξω κόσμο εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την όσφρηση, ενώ και η ενήλικη ζωή μας επηρεάζεται από αυτήν, καθώς η μύτη ευθύνεται για τον εντοπισμό των φερομόνων που συμβάλλουν στην έλξη ή στην απώθηση που νιώθουμε για τους γύρω μας, αποδεικνύοντας τελικά πως η οσμή έχει μεγαλύτερη σημασία από αυτή που συνήθως της αποδίδουμε.

Η σχέση τέχνης και οσμής κάνει αισθητή την παρουσία της με τα καλλιτεχνικά κινήματα της πρωτοπορίας του 20^ου αιώνα, τον ντανταϊσμό, το σουρεαλισμό και κυρίως με το φουτουρισμό. Ο Marinetti αναφέρει πόσο καταλυτικά επέδρασε η μυρωδιά της βενζίνης μετά από ένα τροχαίο ατύχημα στη σύλληψη του φουτουριστικού κινήματος, ενώ και η έννοια της ταυτοχρονικότητας, που τόσο τον είχε απασχολήσει, προϋπέθετε την ενεργοποίηση όλων των αισθήσεων των θεατών^².

Στο δεύτερο ήμισυ του 20^ου αιώνα η ευρεία επιρροή των θέσεων του Harold Greenberg δεν άφηνε πολλά περιθώρια για την αμφισβήτηση της κυριαρχίας της όρασης στο εικαστικό πεδίο. Παρολαυτά, ήδη από τη δεκαετία του '60, με την άνοδο του φεμινιστικού κινήματος, την είσοδο στο προσκήνιο δημιουργών από μη δυτικές χώρες, τη διεύρυνση των εικαστικών μέσων και τη μετατροπή του σώματος σε μέσο έκφρασης, οι οσμές σταδιακά συγκαταλέγονται στο λεξιλόγιο καλλιτεχνών που αφενός στοχεύουν να διεγείρουν τις λεγόμενες παραμελημένες αισθήσεις των θεατών, αφετέρου ενδιαφέρονται να καταρρίψουν στερεότυπα συνυφασμένα με συγκεκριμένες και ως επί το πλείστον περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες.

Το 1965 η γιαπωνέζα Takako Saito, μέλος της ομάδας Fluxus, στο έργο της Smell chess αντικατέστησε τα πιόνια του σκακιού με μπουκαλάκια που περιείχαν διάφορες μυρωδιές μπαχαρικών. Οι παίκτες έπρεπε πρώτα να μυρίσουν τα πιόνια και έπειτα να αποφασίσουν για τις κινήσεις που θα έκαναν στη σκακιέρα. Έτσι η οσμή μετατρέπεται σε ρυθμιστικό παράγοντα της παρτίδας και η καλλιτέχνιδα συνδέει με έμμεσο τρόπο τη μυρωδιά με το στάτους και τη θέση του καθενός μας στην κοινωνία^³, επιζητώντας παράλληλα τη διεύρυνση της αντίληψης σε ένα παιχνίδι που έχει συνδεθεί με την όραση και την ανδρική παρουσία. Η οσμή χρησιμοποιήθηκε και από καλλιτέχνιδες που έθιγαν ζητήματα αναφορικά με τη γυναικεία ταυτότητα. Για παράδειγμα στην εγκατάσταση της Judy Chicago Menstruation bathroom (1972), η μυρωδιά του αίματος σε ένα φαινομενικά καθαρό μπάνιο ανακαλεί συνειρμούς-ταμπού αναφορικά με την έμμηνο ρήση και τη συσχέτιση του γυναικείου σώματος με τη ρυπαρότητα.

Στις δεκαετίες που ακολούθησαν η παρουσία της οσμής σε έργα τέχνης, κυρίως σε εγκαταστάσεις, είναι ακόμη πιο συχνή. Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες την χρησιμοποιούν για να ανακαλέσουν κοινές μνήμες και συγκινήσεις στο συλλογικό συνειδητό και ασυνείδητο, συνήθως μέσα από την οσφρητική επίκληση του αστικού τοπίου, κάποιου εσωτερικού ή εξωτερικού χώρου, και για να σχολιάσουν με τρόπο κριτικό τα κοινωνικά στερεότυπα που την ακολουθούν.

Η Hilda Kozari με την εγκατάσταση Air-Urban Olfactory Installation (2003) προέτρεπε τους θεατές να μπουν σε τρεις σφαίρες και να γνωρίσουν χαρακτηριστικές οσμές από το Παρίσι, το Βουκουρέστι και το Ελσίνκι. Η Helgard Haug προσπάθησε να συλλάβει τη μυρωδιά του σταθμού του μετρό Alexanderplatz στο Βερολίνο, αναμοχλεύοντας μνήμες από την πρώην ανατολική Γερμανία. Το U-deur (2000), που διανεμόταν στο σταθμό, θύμιζε στους επιβάτες τη μυρωδιά των αρχείων της Στάζι και τους σταθμούς-φαντάσματα του υπόγειου τραίνου στην Ανατολική Γερμανία, επιβεβαιώνοντας τα λεγόμενα του Marcel Proust στο Αναζητώντας το χαμένο χρόνο "Aκόμη και μετά το θάνατο και την καταστροφή, η γεύση και η μυρωδιά παραμένουν για αρκετό διάστημα, συγκροτώντας το μεγάλο οικοδόμημα της μνήμης". Η Jenny Marketou στο As it happens (1997) επιχείρησε μέσα από τις οσμές μία αναδρομή στη γη των προγόνων της, στη χώρα καταγωγής της στην Ελλάδα, ενώ μία επιστροφή στη φύση και στις ρίζες του ανθρώπου επιζήτησε και ο Giuseppe Penone, στην εγκατάσταση Respirare l'ombra (1999-2000) στο Centre George Pompidou στο Παρίσι, όπου οι τοίχοι μια αίθουσας έχουν επενδυθεί με φύλλα δάφνης, που με τη μυρωδιά τους μεταφέρουν τους θεατές σε ένα ιδεατό τοπίο.

Η πολιτισμική διάσταση της οσμής, η λειτουργία της ως μέσου ορισμού και αλληλεπίδρασης του εαυτού μας με τον κόσμο, απασχολεί καλλιτέχνες όπως τη Sissel Tolaas, ιδρύτρια του Flavors and Fragrances re_search Lab Berlin, που πιστεύει μεταξύ άλλων πως η γλώσσα είναι φτωχή για να περιγράψει τον πλούτο της οσμής. Για την εγκατάστασή της The FEAR of smell-the smell of FEAR (2007), συνέλεξε δείγματα ιδρώτα από άνδρες διαφορετικών ηλικιών και εθνικοτήτων την ώρα που αυτοί βίωναν κάποιο φόβο. Το δείγμα το ανακάτεψε με μπογιά και επένδυσε έναν τοίχο, που απελευθέρωνε τις διαφορετικές μυρωδιές, όταν οι θεατές άγγιζαν την επιφάνειά του. Χωρίς όμως να ταυτίζει οσμή και υποκείμενο αφήνει να πλανάται το ερώτημα σχετικά με την πιθανή καταγωγή του εκάστοτε υποκειμένου και κατά επέκταση με τη φυλετική διάσταση της οσμής. Η Clara Ursitti με επιμονή θίγει στο έργο της τη σχέση ομορφιάς και οσμής και τα στερεότυπα που ακολουθούν τη γυναικεία ταυτότητα, ενώ στην εγκατάσταση Pheromone Link (2001), δημιούργησε ένα πρωτότυπο γραφείο συνοικεσίων όπου επιλέγεις τον ερωτικό σου σύντροφο, όχι κοιτάζοντας κάποια φωτογραφία του αλλά μυρίζοντας το μπλουζάκι του. Με το θέμα της σχέσης έλξης και όσφρησης ασχολείται και ο James Auger στο έργο του Smell blind date (2008). Ένας άνδρας και μία γυναίκα, έχοντας PVC σωλήνες προσαρτημένες στο σώμα τους, που διαπερνούν έναν τοίχο-χώρισμα και καταλήγουν στη μύτη του μελλοντικού συντρόφου, μυρίζουν ο ένας τον άλλο πριν καν ειδωθούν. Τέλος, η βίντεο εγκατάσταση της Jenny Marketou Smell bytes (1998) μας οδηγεί σε ένα μακρινό μέλλον όπου το ίντερνετ χρησιμεύει μεταξύ άλλων στη συλλογή και ταξινόμηση οσμών και η μυρωδιά του σώματος, μοναδική όπως το αποτύπωμα του κάθε ανθρώπου, λειτουργεί σαν όργανο ελέγχου και επιτήρησης.

Μυρίζει τέχνη... στη Β' Biennale της Θεσσαλονίκης

Στη Β' Biennale της Θεσσαλονίκης Πράξις: Τέχνη σε αβέβαιους καιρούς (Μάιος-Σεπτέμβριος 2009), στο Γιαχουντί Χαμάμ, παρουσιάζεται η οσφρητική εγκατάσταση του κολομβιανού καλλιτέχνη Oswaldo Macià Δέκα Νότες για μία Ανθρώπινη συμφωνία (2009). Στην είσοδο ο θεατής παραλαμβάνει έναν παγκόσμιο χάρτη στον οποίο είναι σημειωμένοι αριθμοί και πληροφορίες σχετικά με την οικογενειακή κατάσταση, την ηλικία, το φύλο, τη χώρα προέλευσης του ατόμου ή της ομάδας που συνεργάστηκαν με τον καλλιτέχνη. Οι αριθμοί παραπέμπουν σε δέκα παραπετάσματα που τυλίγονται και ξετυλίγονται εναλλακτικά δημιουργώντας έναν κύκλο στον οποίο καλείται να εισχωρήσει ο θεατής για να έρθει σε επαφή με την οσμή ανθρώπων που δεν έχει δει, ακούσει ή ακουμπήσει ποτέ.

Πως μυρίζει άραγε μία γυναίκα 68 ετών από το Θιβέτ, μία οικογένεια οδηγού από το Μεξικό ή μία γυναίκα 30 ετών από την Ιρλανδία; Ο καλλιτέχνης μετατρέπεται σε συλλέκτη οσμών, σαν τον ήρωα του μυθιστορήματος Άρωμα του Patrick Ziskind και τα λευκά παραπετάσματα λειτουργούν σαν τελάρα από τα οποία αναδύεται ένα διαφορετικό, ωστόσο μοναδικό και εσωτερικό, πορτρέτο ανθρώπων από διαφορετικούς πολιτισμούς. Ο τίτλος του έργου εξισώνει αναντίρρητα τις εναλλακτικές αυτές προσωπογραφίες με μουσικές νότες, η σύνθεση των οποίων οδηγεί σε μία ανθρώπινη συμφωνία.

Αν και ο Monroe Beardsley στο έργο του Aesthetics, Problems in the Philosophy of criticism υποστήριζε πως οι μυρωδιές δεν μπορούν να αποτελέσουν μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης, καθώς, σε αντίθεση με τις μουσικές νότες, δεν οργανώνονται λογικά σε κλίμακες και συνδέονται περισσότερο με το σώμα παρά με το μυαλό^⁴, η εγκατάσταση του κολομβιανού καλλιτέχνη φαίνεται ότι τον διαψεύδει. Γι' αυτόν οι μυρωδιές ανθρώπων από διάφορα μέρη του πλανήτη που παρά την ιδιαιτερότητά τους, δε διακρίνονται σε ευχάριστες και δυσάρεστες, κατά επέκταση σε καλές και σε κακές, συνιστούν ένα καλλιτεχνικό εργαλείο και συνθέτουν μία οσφρητική εμπειρία με άμεσο αποδέκτη το θεατή, που καλείται σε ένα πολυπολιτισμικό διάλογο βάζοντας στην άκρη τις προκαταλήψεις και τους φόβους του για τον άλλο.

Η οσμή, όπως και η γεύση, φέρνει κοντά ή χωρίζει τους ανθρώπους, με τρόπο πιο έντονο από οποιαδήποτε άλλη αίσθηση^⁵. Οι καλλιτέχνες που την χρησιμοποιούν στα έργα τους επιδιώκουν μία διαφορετική μορφή συναισθησίας, μία μεταφορά του θεατή σε άλλο τόπο και χρόνο. Σε ένα κόσμο, όπου η σωματική μυρωδιά, χωρίς να κρύβεται κάτω από τεχνητές αρωματικές ουσίες, διηγείται ιστορίες για εμάς και για τους άλλους.

Σημειώσεις

1 Constance Classen, David Howes, Anthony Synott, Άρωμα, η πολιτισμική ιστορία της οσμής, μτφρ. Ευαγγελία Σιπητάνου, Πλέθρον, Αθήνα 2005, σ.15.

2 Jim Drobnick, Jennifer Fisher, Perfumatives:Olfactory dimensions in contemporary art, The Aroma-chology review, The official publication of the olfactory research fund, v.VII, n.1, p. 4.

3 Hannah Higgins, Fluxus Experience, University of California Ltd, London 2002, p.43.

4 Denis Dutton, The art instinct, Oxford University Press, Oxford-New York 2009, p. 209.

5 Herbert Marcuse, Eros and Civilization. Vintage, New York1962,p. 36.

Χρήσιμες ιστοσελίδες

www.artandresearch.org.uk/v2n1/pdfs/ursitti.pdf

http://beautywithoutirony.typepad.com

www.centrepompidou.fr

www.claraursitti.com

www.informaworld.com/smpp/content~db=all~content=a713650446

(v.7, i.1, Jim Drobnic, Toposmia: Art, Scent, and Interrogations of Spatiality)

www.interaction.rca.ac.uk/people/staff/james-auger/projects/project4.html

www.jennymarketou.com