Yves Klein, Leap into the void, 1960
Τι είναι ο ίλιγγος; Ο φόβος της πτώσης; Όχι, ο ίλιγγος είναι κάτι διαφορετικό από το φόβο της πτώσης. Είναι η φωνή του κενού από κάτω μας, που μας δελεάζει και μας έλκει, είναι η επιθυμία να πέσουμε, ενάντια στην οποία, έντρομοι, υπερασπιζόμαστε τον εαυτό μας.
Milan Kundera, Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι
Βερολίνο. Ανεβαίνω ασθμαίνοντας τα 285 σκαλιά της Κολώνας της Νίκης, θέλοντας να βρεθώ όσο πιο κοντά γίνεται στο σημείο όπου συναντιόταν οι άγγελοι του Wenders στα «Φτερά του Έρωτα». Μόλις βγαίνω στον εξώστη και κοιτάζω την πόλη από ψηλά, τα πόδια μου λυγίζουν, η ανάσα μου κόβεται: ίλιγγος. Στρέφω την πλάτη μου στη θέα και αγκαλιάζω τον τοίχο, για να νιώσω ασφαλής. Όμως το κενό εξακολουθεί να διαλαλεί την παρουσία του πίσω από την πλάτη μου. Πολύ αχανές για να το χωρέσει το μυαλό μου, πολύ απειλητικό για να το αντιμετωπίσει το σώμα μου.
Τι είναι το κενό; Συνήθως το ταυτίζουμε με τον αέρα που περιβάλλει τα πράγματα, που δεν περιέχει τίποτα. Είναι όμως πράγματι άδειο;
Στην πραγματικότητα ο αέρας κουβαλάει μηνύματα -μακρινές φωτιές, θάλασσες, ορμόνες, αποσύνθεση, κρότους- τα οποία άλλοτε αντιλαμβανόμαστε και άλλοτε μπαίνουν στο μυαλό μας χωρίς να το συνειδητοποιήσουμε, ως σινιάλα κινδύνου ή ως ερωτικά καλέσματα. Σήμερα ο αέρας είναι φορτωμένος με ακόμα πιο σύνθετες πληροφορίες: ηλεκτρομαγνητικά κύματα που μεταφέρουν τηλεφωνικές συνομιλίες, εικόνες δορυφόρων, ροή δεδομένων του internet.
Το κενό είναι δηλαδή πλήρες νοημάτων και πληροφοριών. Και πάλι, δύσκολα μπορούμε να το χαρτογραφήσουμε με τη λογική ή να το βιώσουμε με το σώμα. Τι μένει;
Να το ψηλαφίσουμε μέσα από την τέχνη.
Η πτώση στο κενό είναι ένα συχνό θέμα στον κινηματογράφο του Wenders[1]. Οι άγγελοι στα «Φτερά του Έρωτα» και στο «Τόσο μακριά, τόσο κοντά» πετούν πάνω από το Βερολίνο -διαιρεμένο στην πρώτη ταινία, ενωμένο στη δεύτερη-, ακούν τις σκέψεις των ανθρώπων και καταγράφουν τα πάντα. Είναι ο τρόπος τους να κατανοήσουν την ανθρώπινη εμπειρία· αυτή όμως πάντα τους διαφεύγει και τους εκπλήσσει: ένας οδηγός φωνάζει «γη του πυρός» στη στάση Zoo· ένας μελλοντικός αυτόχειρας κολλάει σπάνια γραμματόσημα στα αποχαιρετιστήρια γράμματά του· ένα παιδί ακούει την απαγγελία της Οδύσσειας και σταματάει να τρεμοπαίζει τα βλέφαρά του· πράξεις ακατάληπτες μέσα από το πρίσμα της αιωνιότητας, της αφθαρσίας, της βεβαιότητας.
Η επιθυμία τους να αισθανθούν και να καταλάβουν γίνεται επιτακτική, όπως φανερώνουν τα λόγια του αγγέλου Damiel στα «Φτερά του Έρωτα»:
«Κάποιες φορές δεν αντέχω την πνευματική μου ύπαρξη. Αντί να μετεωρίζομαι για πάντοτε ψηλά θα ήθελα να νιώσω ένα βάρος μέσα μου. Να τελειώσω την αιωνιότητά μου και να προσδεθώ στη γη. Σε κάθε βήμα, σε κάθε φύσημα του ανέμου, θα ήθελα να μπορώ να λέω ‘Τώρα! Τώρα! Και Τώρα!' και να μη λέω ‘Από πάντοτε' και ‘για πάντα'».
Η προοπτική του αλλάζει όταν «πέφτει» συνειδητά και γίνεται άνθρωπος. Γνωρίζει τη ζέστη, το κρύο, τα χρώματα, τον έρωτα. Αντίθετα, η πτώση του αγγέλου Cassiel στο «Τόσο μακριά, τόσο κοντά», που επέρχεται τυχαία, τον φέρνει στη σκοτεινή πλευρά της ζωής: την εγκατάλειψη, την πορνογραφία, την εκμετάλλευση, τη βία, το περιθώριο.
Ακόμα κι έτσι, η πτώση στο κενό δεν παρουσιάζεται ως πράξη απόγνωσης, αλλά ως πηγή σοφίας: εμπειρία και γνώση, ευτυχία και απόγνωση -η ζωή στην ολότητά της.
Κάπως έτσι προβάλλεται και η πτώση του Tom Tom από τη στέγη του «Million Dollar Hotel». Έχει ενδιαφέρον ότι όταν κάποιος πηδάει στο κενό δεν αναφέρεται ότι αυτοκτονεί, αλλά ότι «γίνεται εναέριος»[2]-ενώνεται δηλαδή με τον αέρα, εξαϋλώνεται[3]. Αντίθετα με τους ήρωες του Kassovitz, γι' αυτόν δε μετράει η πρόσκρουση, αλλά η πτώση[4]. Ο ήρωας δεν αφήνεται απλά στη βαρύτητα, τρέχει σαν αθλητής για να βουτήξει στο κενό και ανοίγει τα χέρια του σαν να μπορούσε να πετάξει. Το κενό δεν είναι άδειο, αλλά γεμάτο πληροφορίες, τις οποίες ο Tom Tom προσλαμβάνει μόλις «γίνεται εναέριος». Έτσι, η πτώση δίνει στον ήρωα μια νέα προοπτική που τον βοηθάει να κατανοήσει τη ζωή -λίγο πριν τη χάσει.
Ο Tom Tom διανύει την αντίθετη πορεία από τους αγγέλους: ενώ εκείνοι βουτώντας στο κενό χάνουν κομμάτι από την πνευματική τους υπόσταση για να γνωρίσουν την ύλη[5], αυτός εξαϋλώνεται και κατακτά μια νέα πνευματική διάσταση. Το κενό βοηθάει τους ήρωες του Wenders να περάσουν σε μια άλλη κατάσταση και να γνωρίσουν τον κόσμο στην ολότητά του. Η πτώση στο κενό παρουσιάζεται ως μια βουτιά στη γνώση, την εμπειρία, τη ζωή.
Click on images or links to view videos from Wings of Desire, Faraway So Close and Million Dollar Hotel
Το κενό είναι το οριακό πεδίο όπου συναντώνται αντίρροπες δυνάμεις: Το πνευματικό και το σωματικό. Το υλικό και το άυλο.
Το παν και το τίποτα.
«Πρώτα δεν υπάρχει τίποτα, μετά υπάρχει ένα βαθύ τίποτα, έπειτα ένα μπλε βάθος»[6]:
Τα λόγια του Gaston Bachelard χρωματίζουν τους καμβάδες του Yves Klein και τα σφουγγάρια του, τα σώματα των μοντέλων και τη Νίκη της Σαμοθράκης με ένα ομοιόμορφο μπλε, το Ι.Κ.Β (International Klein Blue). Ο Klein, μυημένος στην ιαπωνική φιλοσοφία που θεωρεί το κενό ως ένα από τα βασικά στοιχεία του κόσμου -μαζί με το νερό, τη φωτιά, τη γη και τον αέρα- το ενσωματώνει στην τέχνη του ως βασικό εκφραστικό μέσο. Όμως αυτό παραμένει άπιαστο. Ονειρεύεται θάλασσες, κάμπους, πυρηνικές εκρήξεις, ολόκληρη τη Γαλλία να βάφεται μπλε, Ι.Κ.Β. Και πάλι το κενό του ξεγλιστρά.
Αρχικά προσπαθεί να το κατακτήσει αφαιρώντας από την φόρμα το περιεχόμενο: ζωγραφική χωρίς γραμμές, μετά χωρίς χρώμα, κατόπιν εκλείπει και ο καμβάς, ακόμα και οι πίνακες ως αντικείμενα. Φτάνει να παρουσιάσει μια έκθεση όπου αφήνει το χώρο της γκαλερί άδειο, ώστε να φέρει το θεατή αντιμέτωπο με το κενό. Σαν αλχημιστής κατορθώνει να φτιάξει χρυσό από το τίποτα: πουλάει σε συλλέκτες εφτά "Περιοχές Άυλης Εικαστικής Ευαισθησίας", δηλαδή το απόλυτο τίποτα, με αντάλλαγμα χρυσάφι· στη συνέχεια καταστρέφει τις αποδείξεις και σκορπάει το χρυσάφι, ώστε να επιστρέψει και πάλι στο τίποτα.
Όμως το κενό παραμένει αχανές και ανεξερεύνητο. Προτείνει θέατρο χωρίς παράσταση με τις πόρτες κλειστές και τους ηθοποιούς χωρίς ρόλους, γράφει μουσική με μια νότα και συμφωνίες χωρίς ήχο, οργανώνει ένα ολόκληρο Φεστιβάλ του Κενού και το προπαγανδίζει μέσα από μια ειδική έκδοση εφημερίδας· στο πρώτο φύλλο μια εικόνα-φωτομοντάζ όπου εμφανίζεται ο ίδιος ο Klein να βουτάει στο κενό.
«Ο καλλιτέχνης του κενού βουτάει στο κενό!» γράφει η λεζάντα, και από κάτω ο Klein δηλώνει «Είμαι ο ζωγράφος του κενού. Δεν είμαι αφηρημένος ζωγράφος, αλλά αντίθετα, παραστατικός ζωγράφος και ρεαλιστής. Ας είμαστε ειλικρινείς, προκειμένου να ζωγραφίσω το κενό, πρέπει να είμαι σε θέση. Πρέπει να είμαι στο κενό»[7].
Κατά κάποιο τρόπο τα κατάφερε· αντί να πέσει έμεινε μετέωρος σε μια εικόνα που περικλείει όλο το δυναμισμό της πτώσης στο κενό. Αψηφώντας τους νόμους της φυσικής, έμεινε για πάντα μετέωρος σε μια σκηνοθετημένη εικόνα. Η βουτιά του Klein στο κενό γίνεται το σύμβολο μιας γενναίας προσπάθειας του καλλιτέχνη να γνωρίσει τον κόσμο σε βάθος και να τον μεταμορφώσει ολικά.
Και εδώ η πρόσκρουση δεν έχει σημασία[8]· σημασία έχει η πτώση ή ο μετεωρισμός στο κενό -και όποια εμπειρία ή γνώση προκύπτει από αυτό.
Μέσα στο μυαλό μου η φωνή του κενού έχει γλυκάνει πια.
Το χρώμα Ι.Κ.Β.
ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ:
Der Himmel über Berlin (Τα φτερά του έρωτα), dir.: Wim Wenders, 1987
In weiter ferne, so nah! (Τόσο μακριά, τόσο κοντά), dir.: Wim Wenders, 1993
Million Dollar Hotel, dir.: Wim Wenders, 2000
Yves Klein: La révolution bleue, dir.: François Levy-Kuentz, 2006
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Βλ. Victor da Rosa, "Un único angel", Interartive #3, October 2008.
[2] Στα αγγλικά: "to go aerial".
[3] Monika Bakke, "Air is information", in: Monika Bakke (ed.), Going aerial, Air, art, architecture, Maastricht, 2006, σ.10.
[4] Η ιδέα που επαναλαμβάνεται στην ταινία του Mathieu Kassovitz "La haine" (Το μίσος, 1995) είναι «l'important, c'est pas la chute c'est l'atterrissage», δηλαδή, «σημασία δεν έχει η πτώση, αλλά η πρόσκρουση».
[5] Eric Mader-Lin, "Angels and the Modern City", http://www.wim-wenders.com/news_reel/2003/jun-angels-and-the-modern-city.htm
[6] Gaston Bachelard, Air and dreams, Dallas 1988, σ.168. O Yves Klein επηρεάστηκε βαθύτατα από αυτό το βιβλίο.
[7] Yves Klein, Overcoming the problematics of art: The writings of Yves Klein, Putnam 2007, σ.106.
[8] Η «πρόσκρουση» δεν πραγματοποιείται παρά μόνο το 1996, μέσα από μια φωτογραφία ενός άλλου καλλιτέχνη, του Pierre Yves Clouin με τίτλο «Ο Yves Klein προσγειώνεται, 6 Ιουνίου 1962» (πρόκειται για την ημερομηνία θανάτου του Klein), όπου απεικονίζεται ένας άντρας να πέφτει στο δρόμο.