english
Joel Peter Witkin, Las Meninas, NM, 1987 | Diego Velázquez, Las Meninas, 1656
Η φωτογραφία του έργου του Witkin δημοσιεύεται με την άδεια της Catherine Edelman Gallery, Chicago.
Τι συνιστά ένα σώμα «φυσιολογικό» και πώς ορίζεται κοινωνικά η έννοια της σωματικής μειονεξίας; Τί σχέση έχει ένα διάσημο έργο τέχνης με ανθρώπους που στερούνται το προνόμιο μίας «φυσιολογικής» ζωής και με τις αναζητήσεις ενός σύγχρονου φωτογράφου; Απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα επιχειρεί, κατά τη γνώμη μου, να δώσει ο Joel Peter Witkin με το έργο του Las Meninas (Αυτοπροσωπογραφία) (1987), μια σύγχρονη εκδοχή του διάσημου πίνακα του Diego Velázquez.
Για κάποιους η παρουσία της σωματικής αναπηρίας ταυτίζεται με το σώμα που υποφέρει, που βρίσκεται στο περιθώριο ακόμη και με την έννοια της τερατομορφίας, σε περιπτώσεις που η δυσμορφία είναι σοβαρή. Ο λόγος άλλωστε για την ύπαρξη των τελευταίων είναι πολύ παλιός. Ξεκίνησε από τον Ηρόδοτο, ο οποίος έκανε λόγο για παραμορφωμένους ανθρώπους, αναφερόμενος σε πληθυσμούς γεωγραφικά απομακρυσμένους, απέκτησε ιδιαίτερη φόρτιση τον Μεσαίωνα, «επιστημονικοποιήθηκε» με την Εγκυκλοπαίδεια τον 18ο αιώνα και έφτασε τον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα να αποτελεί την απαραίτητη δικαιολογία για την τότε βιομηχανία του θεάματος. Στις μέρες μας η ανάλογη φιλολογία συνοδεύει τα πειράματα της γενετικής1.
Στη ζωγραφική το μη «κανονικό» σώμα έχει επίσης μακραίωνη ιστορία. Από τη μεσαιωνική καλλιτεχνική παράδοση μέχρι τα έργα του Hiëronymous Bosch, τους νάνους που συνοδεύουν τα βασιλικά πορτρέτα στην Αγγλία και στην Ισπανία τον 17ο αιώνα, τις μεταγενέστερες καρικατούρες, το παράδοξο του θεάματος προσέδιδε ιδιαίτερη φόρτιση σε τέτοιου είδους συνθέσεις.
Ο Joel Peter Witkin μέσα από το έργο του δε φωτογραφίζει σώματα «τέρατα», ανθρώπους που ζουν στο περιθώριο υπό τη σκέπη των αδιάκριτων βλεμμάτων των διπλανών τους αλλά άτομα που παρά τη σωματική αναπηρία τους δε διστάζουν να εκτεθούν στο φωτογραφικό φακό και στα μάτια των θεατών, προκαλώντας αρχικά σοκ και αμηχανία, έπειτα απορία και στοχασμό. Έτσι μεταμορφώνει το αινιγματικό Las Meninas σε μία πανηγυρική παρουσίαση υβριδικών μορφωμάτων και ασυνήθιστων μορφών, προκαλώντας το θεατή να αναλογιστεί τη δική του θέση απέναντι σε ένα τέτοιο θέαμα.
Ο πίνακας του Velázquez αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αναφορές στο χώρο της ιστορίας της τέχνης, που απασχόλησε ιστορικούς και φιλοσόφους. Η αλληλοδιαπλοκή του εικαστικού πεδίου με τον πραγματικό χώρο και οι συμβολικές προεκτάσεις αναφορικά με το ρόλο που διαδραμάτιζαν οι εικονιζόμενοι τόσο στον πίνακα όσο και στη βασιλική αυλή, συνάδει αφενός με το σύστημα ιεραρχίας της εποχής, αφετέρου με την υψηλή κοινωνική θέση, την οποία διεκδίκησε ο Velázquez ζωγραφίζοντας το Las Meninas2.
Ο φωτογράφος ως πρωταγωνιστική φιγούρα κράτησε την Ινφάντα Μαργαρίτα, δίνοντάς της όμως νέα μορφή, αυτή μίας γυναίκας που έχει χάσει τα κάτω της άκρα και το σώμα της έχει περιοριστεί στο πάνω μέρος του κορμού της. Θυμίζοντας τους νάνους που περιέβαλαν την πριγκίπισσα στη ζωγραφική σύνθεση του Velázquez στέκει επάνω σε ένα μεταλλικό σκελετό που παραπέμπει στο φόρεμα του μικρού κοριτσιού. Η συνοδεία της έχει περιοριστεί σε ένα σκυλί που ξαπλώνει στα πόδια της, σε μία ανδρική μορφή, σε ένα υβριδικό μόρφωμα που θυμίζει τις μορφές της Guernica του Picasso και σε ένα μηχανικό ρομπότ. Ο Velázquez έχει αντικατασταθεί από τον ίδιο τον φωτογράφο, ο αυλικός που στέκει στην πόρτα από τη μορφή του Ιησού, ενώ, όπως στην αρχική σύνθεση, ο βασιλιάς και η βασίλισσα αντανακλώνται στον καθρέφτη3.
Η σύνθετη αλληγορία του ισπανού ζωγράφου έχει μετατραπεί στη φωτογραφία του Witkin σε ένα ύμνο του διαφορετικού, του σώματος που για πολλούς θεωρείται παραμορφωμένο ή μη φυσιολογικό. Γι’ αυτόν όμως αποτελεί την καλύτερη πρόφαση για να συνδιαλεγεί με ένα τόσο σημαντικό έργο.
Σε αναλογία με τον Foucault ο οποίος στην ανάλυσή του στο έργο Οι λέξεις και τα πράγματα: μία αρχαιολογία των επιστημών του ανθρώπου 4 ταυτίζει τη θέση του μοντέλου, δηλαδή του βασιλικού ζεύγους, με αυτή των θεατών, του αποδέκτη δηλαδή του τότε και του σήμερα, ο Witkin με τη δική του εκδοχή για το Las Meninas προκαλεί το σύγχρονο θεατή να αναλογιστεί την κοινωνική σημασία της σωματικής μειονεξίας, της παρέκκλισης από τα πρότυπα του φυσιολογικού και ευρύτερα αποδεκτού και το δικαίωμα του κάθε ανθρώπου να αυτοδιαθέτει το σώμα του όπως επιθυμεί.
Με αυτόν τον τρόπο τιμά και αποδίδει το σεβασμό που αξίζει σε έναν άνθρωπο που στερείται το πλεονέκτημα μίας «φυσιολογικής» ζωής, συμφύροντας το πάσχον παρόν του με την αιώνια διάσταση και την υστεροφημία ενός παγκόσμιου έργου τέχνης. Η παρουσία άλλωστε του ίδιου του Witkin στη θέση του Velázquez και ο εναλλακτικός τίτλος Αυτοπροσωπογραφία επικυρώνει με τρόπο καταλυτικό την καλλιτεχνική-δημιουργική ιδιότητά του, που πηγάζει από την επιλογή αλλά και την επιρροή που επιθυμεί να έχει ένα η θέαση ενός τέτοιου έργου στο βλέμμα και στη σκέψη του σύγχρονου θεατή, του βασιλιά και της βασίλισσας της σύγχρονης εποχής.
1 Rosi Braidotti, «Σημάδια θαύματος και ίχνη αμφιβολίας; Περί τερατολογίας και σωματοποιημένων διαφορών», Τα όρια του σώματος, Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, (επ.) Δήμητρα Μακρυνιώτη, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2004, σ. 161-169.
2 Susan Grace Galassi, Picasso’s Variations on the Masters, Harry N.Abrams, New York 1996, σ.151.
3 Germano Celant, Witkin Joel-Peter, Thames & Hudson, London 1995,σ.39-40.
4 Michel Foucault, Οι λέξεις και τα πράγματα: μία αρχαιολογία των επιστημών του ανθρώπου, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1986.